Việc tổ chức Hội thảo trên xuất phát từ bối cảnh Việt Nam đang trong quá trình nỗ lực nâng cao chất lượng hoạt động lập pháp và thực hiện Chiến lược cải cách hệ thống pháp luật trong đó trọng tâm là hoàn thiện các thể chế, đáp ứng yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền và hội nhập quốc tế.

Hội thảo do GS. TS. Phan Trung Lý, Chủ nhiệm Uỷ ban Pháp luật và TS. Nguyễn Sĩ Dũng, Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội chủ toạ.

Tham dự Hội thảo có khoảng 100 đại biểu, bao gồm các đại biểu Quốc hội là thành viên Hội đồng dân tộc và các uỷ ban của Quốc hội đến từ Hà Nội, một số địa phương lân cận và một số tỉnh phía Nam; các cán bộ, công chức của Văn phòng Quốc hội và các cơ quan của Chính phủ, Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao cùng các chuyên gia, các nhà khoa học của các trường đại học, viện nghiên cứu trong lĩnh vực liên quan tại Việt Nam. Về phía khách quốc tế, tham gia hội thảo có các chuyên gia đến từ Châu Âu, Nhật Bản, đại diện của các đại sứ quán một số nước Châu Âu tại Việt Nam, chuyên gia của các tổ chức quốc tế tại Hà Nội…

Kết quả của Hội thảo quốc tế này tập trung vào một số nội dung, cụ thể như sau:

1. Về cách tiếp cận đối với chuyển hoá luật

Tại Hội thảo, các học giả đã đưa ra các cách tiếp cận đa chiều đối với chuyển hoá luật. Thuật ngữ “chuyển hóa luật” được sử dụng một cách lỏng lẻo để chỉ quá trình và sản phẩm của sự chuyển hóa một chính sách, khái niệm, ý tưởng pháp luật hoặc một giải pháp lập pháp từ pháp luật của một nước này sang pháp luật của một nước khác. Chuyển hóa luật mang lại rất nhiều lợi ích nhưng cũng cần được thực hiện một cách thận trọng.

2. Thực tiễn chuyển hoá luật và nhu cầu chuyển hoá luật ở Việt Nam

Tại Hội thảo, các chuyên gia đều cho rằng nhu cầu chuyển hoá luật ở Việt Nam có nền tảng từ một lịch sử lâu đời. Việc chuyển hoá các tư tưởng pháp luật nước ngoài vào Việt Nam từ thời Bắc thuộc đến nay đều có với sự chuyển hóa luật từ các nước như Trung Quốc, Pháp, và Liên Xô. Đặc biệt trong đó là những ảnh hưởng của tư tưởng Khổng giáo từ Trung Quốc đối với pháp luật Việt Nam. Trong giai đoạn Đổi mới, việc cải cách pháp luật đã có sự chuyển hóa luật từ luật pháp một số nước phương Tây và các giá trị pháp lý toàn cầu vào Việt Nam.

3. Thực tiễn chuyển hóa luật tại một số quốc gia trên thế giới

Tại Hội thảo, các chuyên gia cũng trình bày về kinh nghiệm chuyển hoá luật của một số quốc gia tiêu biểu trên thế giới như tại Châu Âu, Nhật, Ấn Độ, Trung Quốc. Cụ thể:

Tại Châu Âu, các học giả đến từ Châu Âu đã cung cấp những thông tin hữu ích về quan điểm đối với chuyển hoá luật và kinh nghiệm áp dụng trong hoạt động lập pháp tại Châu Âu.

Tuy nhiên, các chuyên gia cũng cảnh báo rằng, việc chuyển hoá luật phải được diễn ra dựa trên những cân nhắc rất kỹ càng. Không có quốc gia nào thuộc EU có quy định cụ thể về chuyển hoá luật nhưng họ phải so sánh giữa luật pháp quốc gia và luật của nước chuyển giao. Khi một chính sách về pháp luật chung của EU được thông qua thì quốc gia thành viên có quyền lựa chọn mô hình phù hợp với quốc gia mình nhất.

Các chuyên gia đã đúc rút 5 loại hình đã chuyển hóa thành công mà các nhà làm luật cần quan tâm, đó là:

• Chính sách thuận lợi đối với điều kiện chính trị, văn hóa hoặc kinh tế-xã hội của nước chuyển hóa;
• Kết hợp đặc biệt thuận lợi giữa luật mới và cũ;
• Mục đích bổ sung mà luật chuyển hóa đáp ứng được tại nước chuyển hóa;
• Các quy định và thể chế pháp luật có thể tồn tại lâu bền trong luật chuyển hóa hơn là tại quốc gia xuất phát;
• Các ý tưởng cải cách pháp luật được thực hiện ở nước ngoài nhưng chưa được thực hiện ở quốc gia xuất phát ý tưởng đó.

Thêm vào đó, các chuyên gia Châu Âu cũng khuyến nghị, bất cứ luật chuyển hóa nào liên quan đến lĩnh vực dân sự cũng nên tôn trọng 4 nguyên tắc chung sau:

• Tự chủ có khuôn khổ;
• Bảo vệ bên yếu thế;
• Không phân biệt đối xử;
• Yêu cầu về ‘sự thiện chí’ (good faith) trong các giao dịch dân sự.

Tại Châu Á, có nhận xét cho rằng, luật di chuyển khá dễ dàng từ luật pháp một quốc gia này sang một quốc gia khác, trừ lĩnh vực luật gia đình.

Tại Nhật Bản, các nghiên cứu chỉ ra rằng, sự tiếp nhận luật phương Tây thành công ở Nhật Bản khi “luật bản địa” vẫn vận hành hiệu quả và đồng thời luật được tiếp nhận vẫn được áp dụng.

Tại Ấn Độ, quá trình chuyển hoá luật thể hiện qua thực tế năm 1947, Ấn Độ độc lập nhưng các thẩm phán Ấn Độ tiếp tục dẫn chiếu tới các vụ việc của Anh để giải thích luật của Ấn Độ hoặc coi đó như một nguồn luật chính khi cần quyết định một vụ việc trên tinh thần “công lý, công bằng và lương tâm”. Còn tại Trung Quốc, chuyển hóa luật là một hiện tượng phổ biến và là một phần của chiến lược hiện đại hóa của Trung Quốc, ít nhất là trong lĩnh vực quan hệ kinh tế như luật hợp đồng và bồi thường thiệt hại.

Qua phân tích hiện tượng chuyển hoá luật của các nước, các chuyên gia chỉ ra rằng, các nước có sự khác biệt lớn trong cách tiếp cận cải cách pháp luật của họ. Trong khi Nhật Bản làm cho những luật chuyển hóa này mất đi tính chất ban đầu của nó. Ấn Độ thì đã thay thế cho hướng tiếp cận theo thông luật ban đầu, còn Trung Quốc phải xây dựng lại hoàn toàn hệ thống luật dân sự của mình không phải theo truyền thống pháp điển hóa của lục địa mà bằng việc xây dựng nhiều luật mới về vấn đề cần giải quyết.

4. Những khuyến nghị và kết luận của hội thảo

(i) Về vấn đề khái niệm chuyển hoá luật

Qua trao đổi giữa các chuyên gia và học giả tại Hội thảo, khái niệm chuyển hoá luật được làm rõ với nhiều cách hiểu khác nhau. Tuy nhiên, phần lớn các học giả đều đồng thuận rằng dù sử dụng thuật ngữ nào cũng không quan trọng bằng việc lựa chọn mô hình nào. Tựu chung lại, vấn đề nằm ở việc lựa chọn giữa mô hình chuyển hoá dần từng bộ phận và chuyển hoá ngay toàn bộ.

(ii) Khuyến nghị chung đối với công tác chuyển hoá luật ở Việt Nam

Các đại biểu tham dự Hội thảo đã trao đổi thẳng thắn về những vấn đề mà Việt Nam đã và đang gặp phải khi tiến hành chuyển hoá pháp luật nước ngoài. Các đại biểu đều đồng tình với nhận định rằng không phải tất cả các giá trị pháp lý ở bên ngoài đều được áp dụng thành công trong hệ thống pháp luật của Việt Nam. Việc chuyển hoá luật phải xuất phát từ nhu cầu xã hội, nguyện vọng của người dân trong nước, tính chất của các quan hệ xã hội trong nước và làm phù hợp với thực tế Việt Nam.

Vì vậy, việc tổ chức nghiên cứu so sánh luật cần được thúc đẩy như một ưu tiên hàng đầu, đặc biệt là việc nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn ứng dụng các lý thuyết. Ngoài ra, chuyển hoá luật cũng cần có sự tham vấn công chúng để có thêm ý kiến đóng góp.

 (ii) Khuyến nghị công tác chuyển hoá luật và mối quan hệ với Luật ban hành văn bản pháp luật

Ở Việt Nam, việc tiếp nhận pháp luật nước ngoài được thực hiện chủ yếu thông qua công tác xây dựng pháp luật. Vấn đề chính mà các nhà lập pháp cần lưu tâm chính là làm sao để pháp luật Việt Nam phù hợp với thực tế của Việt Nam, giải quyết được các vấn đề của Việt Nam.

Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật có một trong những điểm sửa đổi căn bản và đáng chú ý nhất đó là việc đề cao yêu cầu về phân tích, hoạch định chính sách trước khi tiến hành quy phạm hóa.

Về vấn đề này, chuyên gia cho rằng, việc tham khảo kinh nghiệm quốc tế là cần thiết và phải tham khảo ngay từ giai đoạn hoạch định chính sách. Thực tế hiện nay, các cơ quan soạn thảo chỉ theo hướng cung cấp một số thông tin mang tính khá tản mạn về pháp luật nước ngoài. Vì vậy, Luật Ban hành văn bản cần yêu cầu: khi chuẩn bị một đề xuất xây dựng luật hoặc khi chuẩn bị một dự thảo luật, phải có báo cáo nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế trong việc xử lý vấn đề tương tự. 

Trên cơ sở các ý kiến phát biểu thảo luận tại Hội thảo, các chuyên gia trong nước và nước ngoài đã đưa ra những bài học hữu ích cho công tác xây dựng pháp luật và du nhập pháp luật ở Việt Nam, cụ thể là:

• Chuyển hóa luật là một quá trình và một sản phẩm của việc mượn các khái niệm, giải pháp và luật pháp từ pháp luật nước ngoài.
• Chuyển hóa luật rất phổ biến, đặc biệt trong phạm vi Châu Âu nói riêng và trên thế giới nói chung.
• Các quốc gia có thể mượn từ bất cứ quốc gia và hệ thống pháp luật nào, miễn là chúng có chung nhu cầu và tính hữu dụng.
• Chuyển hóa luật là vấn đề khó nghiên cứu, khó xác định và khó thực hiện. Tuy nhiên, lợi ích của việc mượn một chính sách, giải pháp lập pháp là không thể phủ nhận trên thực tế.

Chuyển hóa luật được coi là mặt trận hàng đầu của công cuộc cải cách pháp luật trên thế giới.